Onderstromen zijn gedefinieerd als stromingen dieper in het water of het verloop van iemands diepere gevoelens. Het verschil tussen die eerste en tweede definitie is dat de eerste objectief waarneembaar is, een fysisch verschijnsel, terwijl de tweede niet objectief waarneembaar is en berust op een ervaring. Met het introduceren van het begrip onderstroom in bijvoorbeeld teams lopen we het risico om een werkelijkheid te creëren die leidt tot stagnatie en regressie in plaats van progressie.

Therapietaal

Het begrip onderstroom is een van de voorbeelden van het ontstaan en gebruiken van therapietaal in het dagelijks leven. Therapietaal betekent dat we therapeutisch vakjargon gebruiken om onze ervaringen mee te beschrijven. Hoe we onze ervaringen in taal omschrijven heeft invloed op hoe we onze werkelijkheid gaan zien en ervaren. Zodra we het gaan hebben over de onderstromen in een team verschuiven we in de richting van ziekte. Het team is niet gezond, er is sprake van het disfunctioneren van het team.

Naïef realisme

De onderstromen die een persoon waarneemt zijn, in zijn eigen perceptie, de werkelijkheid. Wat hij ziet is wat er is, is zijn overtuiging. Dit is een bekend psychologisch fenomeen waarbij je ervan overtuigd bent dat wat je zelf ziet is wat er daadwerkelijk objectief gaande is. Met die perceptie, hoe interpreteer je het wanneer een ander teamlid de onderstroom zoals jij die waarneemt niet of anders ziet? Het is eenvoudig om dan te concluderen dat het ontkennen van de onderstroom (die er toch duidelijk is wat jou betreft) een bewijs is van onwil, geen eigenaarschap, slechte intenties of eigen belang.

Negatieve lading

Het praten over onderstromen gaat vaak gepaard met een negatieve lading. Veel mensen hebben namelijk een negativiteitsbias, wat wil zeggen dat ze negatieve informatie eerder opmerken dan positieve, dat die informatie een sterker effect op ze heeft en dat die informatie langer blijft hangen dan positieve. Wanneer teamleden denken aan onderstromen zullen ze eerder in negatieve termen denken, negatieve oordelen hebben en denken aan wat er niet werkt in het team dan aan wat er wel werkt of aan wat men wil bereiken. Het praten over ‘de onderstroom’ leidt vervolgens tot een uitwisseling van negatieve informatie waardoor mensen in de aanval of verdediging gaan.

Frustratie van verbondenheid

Met het uitwisselen van deze negatieve informatie wordt de psychologische basisbehoefte aan verbondenheid gefrustreerd. Frustratie van psychologische basisbehoeften leidt tot het ontwikkelen van substituutbehoeften, zoals het verkrijgen van status en winnen ten koste van iemand anders. Mensen gaan zichzelf beschermen, voelen geen psychologische veiligheid en het wantrouwen groeit. Als er al zoiets zou bestaan als ‘onderstromen’ dan worden die door het frustreren van de behoefte aan verbondenheid alleen maar complexer en negatiever. De ervaringen gaan sterker botsen.

Complexe wezens

Hiermee is niet gezegd dat onuitgesproken ervaringen niet zouden bestaan. Onuitgesproken oordelen, percepties, gedachten, gevoelens, kortom onuitgesproken ervaringen bestaan volop en er zijn zelfs vaak veel meer dingen die niet uitgesproken worden dan dingen die wel uitgesproken worden. Dat is niet alleen logisch (er zijn veel te veel gedachten om allemaal onder woorden te kunnen brengen), het is ook goed om bewust te kiezen voor wat je wel en niet zegt en niet alles te zeggen wat er in je opkomt. Mensen zijn complexe wezens die allerlei ervaringen tegelijkertijd kunnen hebben en wiens ervaringen ook snel beïnvloed worden door wat er in hun sociale omgeving gebeurt. Het benoemen van ‘onderstromen’ verandert de ervaringen van mensen actief en duwt die in een bepaalde richting.

Spiraal

Stel een teamlid ziet een negatieve onderstroom en heeft de perceptie dat iedereen eigenlijk wel weet wat er mis is, maar dat niemand de moed heeft om het te zeggen. In zijn perceptie is de onderstroom die hij ziet de werkelijkheid. Stel dat hij de overtuiging heeft dat het benoemen van de onderstroom die hij ziet noodzakelijk is en dat het moedig van hem is als hij dat doet. Deze persoon zal dan geloven dat het negatieve op tafel leggen iets goeds en nuttigs is. Met het op tafel leggen van de onderstroom zoals hij die ziet, creëert hij paradoxaal genoeg de onderstroom waar hij juist van af wil. Mensen kunnen zo bijvoorbeeld boos worden vanwege hun eigen gedachtenspinsels.

Progressie

In de progressiegerichte aanpak focussen we op onderkenning van de progressiebehoefte (waaraan wil het team iets verbeteren?), op de reeds bereikte en verder te bereiken progressie en op stapsgewijze acties. Zo creëren teamleden samen een werkelijkheid die ze graag willen bereiken en komen ze op ideeën voor stappen vooruit. Deze focus verandert de ervaring van de teamleden (alle mentale activiteit is ‘ervaring’, dus alle gedachten, gevoelens, percepties zijn ervaringen).

Die ervaringen worden constructief en positief, men krijgt zich op de gewenste situatie en wat werkt om daar stapsgewijs vorm aan te geven. In progressiegerichte communicatie reageren teamleden op de woorden die worden gesproken, en niet op de eigen assumpties ten aanzien van onderliggende boodschappen. Zo kantelt het team van probleemgericht denken naar progressiegericht denken. Er kan opluchting ontstaan dat het niet noodzakelijk is om oud zeer boven tafel te krijgen.

Onderstromen progressiegericht aanpakken?

Soms willen teams de onderstromen bespreken en willen ze daarbij de progressiegerichte aanpak gebruiken. Het progressiegericht proberen aan te pakken van onderstromen is echter een contradictio interminis. Onderstromen zijn in de progressiegerichte aanpak geen bruikbaar en nuttig begrip; een focus op onderstromen creëert die onderstromen. Bij progressiegericht werken creëren we liever progressie.